हुण्डीको हुण्डरी रोक्ने चुनौती

राजस्व अनुसन्धान विभागले गैरकानूनी रहेको हुण्डीको कारोबार रोक्नका लागि कारबाही थालेको छ । नेपालमा हुण्डी कारोबार बाहिर नदेखिए पनि भित्रभित्रै व्यापक प्रचलनमा आइसकेको अवस्थामा विभागले कारबाही थाल्नै ढिलो भइसकेको थियो । त्यसैले कारबाही थालिनु सकारात्मक हो । तर, एकदुई ठाउ“मा छापा मारेकै भरमा वा एकदुई जनालाई दण्डित गरेकै भरमा हुण्डीको कारोबार रोक्न सम्भव छैन । उच्च राजनीतिक संरक्षण र प्रतिष्ठित व्यावसायिक पृष्ठभूमिका व्यक्तिहरुको संलग्नतामा हुण्डीको कारोबार वर्षौंदेखि भइरहेको भन्ने प्रहरीको भनाइले पनि यो समस्याको अन्त्य जटील भएको देखाउ“छ । त्यसैले जबसम्म उच्च राजनीतिक तथा व्यावसायिक व्यक्तिहरु कालो धनलाई सेतो बनाउन र कालो धन हुण्डीमार्फत भित्र्याउन रकम स्थानान्तरण गरिरहन्छन्, जबसम्म व्यवसायीहरुले कालोबजारीलाई आफ्नो मूलमन्त्र ठानिरहन्छन्, तबसम्म हुण्डीको कारोबार रोकिने सम्भावना छैन । केही हदसम्म आर्थिक (वित्तीय) साक्षरताको अभाव र औपचारिक क्षेत्रको अनुपस्थितिका कारण पनि हुण्डी भइरहेको छ । त्यसलाई भने रोक्न सकिने सम्भावना हुन्छ ।
पहिलो त ठूला राजनीतिक नेताहरु, उच्च ओहोदाका कर्मचारीहरु अनि अवैध धन्दामा संलग्न व्यवसायीहरुले कालो धनलाई अनौपचारिक (हुण्डी)का माध्यमबाट विदेश पठाउने गरेको आशंका गरिएको छ । वैधानिक रुपमा व्यवसाय गरेकाहरुले पनि नेपालमा आफ्नो लगानी तथा सम्पत्तिको सुरक्षाको प्रत्याभूति महसुस नगरेकाले यही माध्यम भएर पु“जी पलायन गरिरहेको बताइन्छ । यदि नेपालमा लगानीमैत्री वातावरण बन्ने हो र सम्पत्तिको सुरक्षाको प्रत्याभूति हुने हो भने दोस्रो समस्याको समाधान हुन्छ । तर, पहिलो समस्या त्यस्तो होइन । त्यो समस्या समाधान गर्नका लागि भ्रष्टाचारमा संलग्न नेता तथा कर्मचारी एवम् अवैध धन्दामा संलग्न व्यवसायीलाई कानूनको कठघरामा ल्याउनुपर्छ । तर, अख्तियार दुरुपयोग अनुसन्धान आयोगजस्तो नेपालको ‘अम्बुड्समेन’ निकायले भ्रष्टाचार र कालोबजारीको दायरालाई त ठम्याउन सकेको छैन भने कारबाही त परको कुरा । त्यसो हु“दा राज्यकोष र उपभोक्ताको रगत चुसेर ठालू बनेकाहरुको संरक्षणमा भइरहेको हुण्डी रोक्ने राजस्व अनुसन्धान विभागको साहस दुस्साहसमा परिणत हुने सम्भावना छ ।
दोस्रो, यकीन तथ्याङ्क नभए पनि धार्मिक क्षेत्रमा काम गर्ने गैरसरकारी तथा अन्य किसिमका संस्थाहरुलाई निकै ठूलो मात्रामा रकम हुण्डीमार्फत आइरहेको आशंका गरिन्छ । त्यस्तो रकम पठाउनेमा चिनेजानेका ठूला देश तथा दातृसंस्था हुने भए पनि खुलेर भने आउ“दैन । अर्कातिर विदेशमा अस्वाभाविक रुपमा पैसा कमाउने नेपालीहरुले नेपालमा पैसा पठाउन यस्तै अनौपचारिक मँध्यमको प्रयोग गर्ने गर्छन् । अझ भारतीय अधिकारीहरुको आरोपलाई आधार मान्ने हो भने त हुण्डीमार्फत आतंककारी गतिविधिका लागिसमेत रकम भित्रन्छ । यी तथ्यलाई विश्लेषण गर्ने हो भने हुण्डीले ठूलै हुण्डरी सिर्जना गर्ने स्थिति बनिसकेको छ ।
दोस्रो, भारत, चीन र अन्य तेस्रो राष्ट्रबाट हुने प्रायः सबै आयातका लागि हुण्डीको माध्यमबाट पैसा पठाउने गरिन्छ । त्यो किनभने नेपालमा आयात हुने प्रायः सबै सामान न्यून बिजकीकरण गरी कम भन्सार तिरेर भित्रन्छन् । भन्सारमा पेश गर्नका लागि त्यस्ता सामानको कम मूल्यको बिल बन्छ, वास्तविक मूल्य अर्कै (अधिक) हुन्छ । त्यसो हु“दा वस्तुको बिलमा उल्लेख भएको मूल्यबराबरको रकम औपचरिक माध्यमबाट जान्छ, वास्तविक मूल्यबराबरको रकम चाहि“ हुण्डीको माध्यमबाट सम्बन्धित देशमा पठाउने गरिन्छ । नेपालमा हुण्डी व्यवसाय गर्नेहरुका नियमित, ठूला र भरपर्दा ग्राहक यस्तै व्यापारीहरु हुन् । त्यसैले भन्सारमा हुने न्यून बिजकीकरणको समस्यालाई समाधान गर्ने हो भने हुण्डीलाई नियन्त्रण गर्न त सकिन्छ नै, सरकारलाई ठूलो मात्रामा राजस्व समेत प्राप्त हुन्छ ।
तेस्रो, रोजगारीको सिलसिलामा भारतलगायतका देशमा रहेका नेपालीहरुले यहा“ रकम पठाउन औपचारिक स्रोत नभेट्टाउ“दा बाध्य भएर हुण्डीको सहारा लिनु परिरहेको छ । तीमध्ये धेरैजसो बैंकलगायतका औपचारिक माध्यमबाट रकम पठाउ“दा सुरक्षित र भरपर्दो हुन्छ भनेर थाहा नपाउनेहरु छन् । तिनीहरुलाई हुण्डीको कारोबार गैरकानूनी हो भन्ने पनि थाहा नहुन सक्छ । यो समस्या समाधान गर्न पहिलो त वित्तीय साक्षरताका कार्यक्रमहरु सञ्चालन गर्नु आवश्यक छ । दोस्रो, विशेषगरी भारतमा नेपाली विप्रेषण कम्पनीहरुलाई शाखा खोल्न अनुमति दिलाउन कुटनीतिक पहल गर्नु आवश्यक छ । अहिले पनि सीमित बैंक तथा विप्रेषण कम्पनीहरुले यस्तो काम गरिरहेका छन् । तर, तिनीहरुको सञ्जाल भारतमा काम गर्ने कामदार तथा नेपालस्थित तिनका नातेदारको पहु“चमा छैन । यदि नेपाली विप्रेषण कम्पनीले खाडी देशहरुमा जस्तै भारतमा पनि आफ्नो शाखा विस्तार गर्ने अवसर पाए भने हुण्डीको कारोबारलाई निरुत्साहित गर्न सकिन्छ ।