टंकमणि शर्मा
महानिर्देशक, आन्तरिक राजस्व विभाग

ठूला व्यापारीहरू योजनाबद्ध रूपमा कर छली गर्छन्

आफ्नो सबै यौवनाअवस्थालाई निजामती सेवामा सर्मपण गर्दै तीन दशकभन्दा बढी बिताएका टंकमणि शर्मा हाल आन्तरिक राजस्व विभागका महानिर्देशक छन् । संसद् सचिवालय, शिÔा, कृÈि तथा सहकारी, भौतिक योजना, स्वास्थ्य र अर्थमन्त्रालय मातहतका विभिन्न २० भन्दा बढी निकायकोे उच्च ओहदामा ३३ वर्È बिताएका शर्माले अर्थमन्त्रालय मातहतका सबै निकायको महानिर्देशक भएर लामो अनुभव स“गाली सकेका छन्् ।
उनी अर्थमन्त्रालयअन्तर्गतका राजस्व अनुसन्धान विभाग र भन्सार विभागको महानिर्देशक हुँदै हाल आन्तरिक राजस्व विभागको महानिर्देशक पदमा रहँदा नक्कली मूल्य अभिवृद्धि कर (भ्याट) छली गर्नेमाथि गहिरो अनुसन्धान गरी कारबाहीसमेत गर्न सफल भएका छन् । अब राजस्व छली नियन्त्रणमा विभागले कस्तो खालको कार्यक्रम ल्याउँछ भन्ने विषयमा र राजस्व संकलनको वर्तमान अवस्थाका बारेमा हिमालय टाइम्सका रोशन कार्कीले महानिर्देशक शर्मास“ग गरेको कुराकानीको मुख्यअंश ः

० नक्कली बिल प्रयोग गरी भ्याट छलीको पुरानो मुद्दा सकिन नपाउँदै नयाँ छली प्रकण सुरु भएको छ, के कर छली नियन्त्रण गर्न सरकार असफल भएको हो ?
– म कर छलीको विषयमा सरकार नियन्त्रण गर्न असफल भएको भन्ने विषयमा सहमत हुन सक्दिन । किनकि सरकार कहिल्यै पनि असफल हँुदैन किन भने जो व्यक्ति या व्यवसायीले कर छली गर्न सरकारलाई झुटो विवरण पेश गरेर न्यून कर तिर्छ, आखिर उही नै असफल हुँदै गएको हुन्छ । सरकारलाई शंका लागेको खण्डमा जो कोहीलाई पनि अनुसन्धानको परिधिमा राखेर गतल कार्य गर्नेसँग कुनै पनि समयमा दण्ड जरिवाना गराएर कारबाही गरेरै छाड्ने भएकाले सरकार कहिल्यै असफल हुँदैन ।
कुरा यो हो कि समयमा संकलन हुनुपर्ने राजस्व केही समय ढिला संकलन हुन्छ । त्यसको असर सामान्य पर्न जान्छ तर संकटै भने आउँदैन । हाम्रो टिम २४ सै घण्टा सक्रिय भएर कर छली कार्यलाई नियन्त्रण गर्नेतर्फ खटिइरहेको अवस्थामा विस्तारै कर छली पनि नियन्त्रणमा आउँछ भन्नेमा हामी विश्वस्त छौं । त्यसैले नक्कली बिलबिजक बनाई भ्याट छली कार्यमा पहिलेभन्दा कमी पक्कै आएको छ । पहिला एकै पटक हजारांै छली मुद्दाका गोप्य सूचना आउने गरेका थिए भने अहिले ५ सयवटा ठूला र ४४ सय जति साना (मिसमास) का मुद्दाहरूमा विभाग र यसअन्तर्गतका निकायले अनुसन्धान गरिरहेको छ । विस्तारै छली प्रकरणमा सुधार आएको आभाष हामीलाई भएको छ ।
० यहाँले अर्थमन्त्रालय अन्तर्गतका सबै निकायमा मुख्य जिम्मेवारीमा रहेर कार्य सम्पादन गर्नुभयो । हालसम्मको अनुभव र अनुसन्धानबाट कसले बढी कर छली गर्ने गरेको भेट्नुभयो त ?
–हो, मैले सरकारी जागिरका दौरान प्रायः आर्थिक क्षेत्रसँग मेलखाने विभागमा कार्यरत रहेँ । त्यहाँबाट कार्य सम्पादन गरिँदा मेरो अनुभव र अनुसन्धानबाट सानाले भन्दा पनि ठूलाले कर छलीजस्तो आर्थिक अपराध गरेको भेटेको छु । गत वर्षकै कुरा गर्ने हो भने पनि हामी मातहतका निकायबाट नक्कली भ्याट छली प्रकरणमा पनि साना व्यवसायीभन्दा ठूला व्यवसायी बढी भेटिएका छन् ।
अनुसन्धानबाट खुल्न आएकै कुरा हो, ठूला व्यवसायीहरूले सरकारी कर कसरी छली गर्ने भन्ने विषयमा योजना नै बनाएर छली गरेको भेटिएको छ भने सानाले अञ्जानमा भुलचुक अतिकति सामान हो नतिरी लैजाउन भन्ने भावनाले कर छली गरेको भेटिएकाले यहाँ सानाभन्दा पनि ठूला व्यवसायी र मोटो रकमको तलब बुझ्नेहरूले कर छली गर्दै आएका छन् ।
० करछलीमा ठूला व्यवसायी नै बढी भएको भन्ने प्रमाण नै भेटिसकेपछि यहाँहरूलाई के ले रोक्यो त कारबाही गर्न ?
– कारबाही गर्नलाई केहीले पनि रोकेको जस्तो हामीलाई लागेको छैन । हामीहरूकहाँ आउने मुद्दा भनेको लामो समयसम्म अनुसन्धान गरिनुपर्ने भएकाले कारबाही प्रक्रियामा ढिलाइमात्र भएको हो, तर कारबाहीमा रोकावट छैन । अनुसन्धानबाट आर्थिक अपराध गरेको पुष्टि भए बिगोअनुसार सरकारले कारबाही गरेको छ र गर्ने पनि छ । छिटो कारबाही गर्नका लागि विद्यमान अनुगमन (मनिटर) प्रणाली व्यवस्थित नभएकाले पनि कारबाहीमा ढिलाइ भएको हो । विभागले यस प्रणालीलाई समयसापेक्ष सुधार गरी कार्यान्वयन गरेर अवैध रूपमा कर छली गर्नेलाई कारबाही गर्नेछ ।
० भनेपछि पुरानो प्रशासन ऐनका कारण कारबाही प्रक्रिया ढिला भएको हो ?
– हो, हामीसँग अझै पनि २०१६ सालकै प्रशासन ऐन र नियमावली भएकाले कारबाही प्रक्रियामा ढिलाइ हुन गएको छ । यस ऐनअनुसार विभिन्न चरण पार गरिनुपर्ने भएकाले जति छिटो कार्य सम्पादन गरिनुपर्ने हो, त्यो गर्न नसकेको भने पक्कै हो ।
० पुरानो ऐन कानुनलाई समयसापेक्ष परिमार्जन गरिनुपर्ने होइन र ?
– हो, पुरानो ऐन कानुनलाई विभागले गर्नसक्ने र मिल्नेलाई समयसापेक्ष परिमार्जन गरी लैजानेछ भने विभागले गर्न नसक्नेलाई सरकारसमक्ष परिमार्जनका लागि अनुरोधसहित सिफारिस गर्ने तयारीमा छौं । समयसापेक्ष ऐन कानुन परिमार्जन नहुँदा अन्तर्राष्ट्रिय क्षेत्रबाटै विभिन्न प्रश्न उठाउन थालिएको छ । त्यसैले पुरानो ऐनलाई सुधार गरी करदाता, कर्मचारी र अन्य क्षेत्रलाई सचेत बनाउनेलगायत आचरणमा समेत सुधार गर्ने योजनासहित ‘कर प्रणाली सुधार वर्ष’ भनेर कार्यक्रमै सार्वजनिक गरेका छांै । सोहीअनुसार काम गर्ने छांै ।
० जतिनै नयाँ कार्यक्रम ल्याए पनि कर्मचारीको आचरणमा सुधार नभएसम्म त चोरी निकासी तथा कर छली रोकिने अवस्था त देखिँदैन नि ?
– तपाइँको कुरामा सत्यता छ । जहाँ जो कार्यरत रहन्छ, त्यहाँका कर्मचारीको आचरणमा सुधार पहिलो शर्त हो । आचरणमा सुधार नहुँदा लोभमा परेर हाम्रा कर्मचारी आफ्नो दायिŒवबाट चुकेका उदाहरण भएकैले भौतिक संरचना, कार्य प्रशासन र कर्मचारीको आचरण सुधारका साथै क्षमता विकासमा समेत परिमार्जन गरी अगाडि बढ्ने छांै । यससँगै विद्यमान ऐनसमेतलाई समयसापेक्ष परिमार्जन गरी नयाँ तवरबाट विभाग अघि बढ्नेमा विश्वास दिलाउँछु ।
०नक्कली भ्याट बिल प्रकरणमा लेखापरीक्षकको समेत संलग्नता रहेको छ भनी अर्थमन्त्रालयले कारबाहीका लागि सम्बन्धित संघलाई निर्देशन दिएको थियो, तर हालसम्म कसैलाई पनि कारबाही गरेको छैन नि ?
–यस प्रकरणमा लेखापरीक्षक प्रत्यक्ष रूपमा संलग्न भएको अनुसन्धानबाट खुल्न आएको छ । सोहीअनुसार अवैध कार्यमा सहयोग पु¥याउने ‘मतियार’ लाई समेत कारबाही गरिन्छ । सरकारले पहिलो चरणमा सम्बन्धित संघलाई नै कारबाही गर्न निर्देशन दिएको छ । संघले सो कार्यमा संलग्न लेखापरीक्षकमाथि कारबाही गर्ने प्रतिबद्धता जनाएका कारण केही समय कुर्नु नै न्यायोचित होला । कारबाही नै नगरी आलटाल गरे सरकारले मतियारमाथि कारबाही गर्नेछ ।

० पछिल्लो विवरणअनुसार ८ लाख करदाताले आफ्नो विवरण भरेको भनिएको छ तर ४ लाखभन्दा बढी करदाता सम्र्पकबाहिर रहेको विभागले नै जनाएको छ, सम्र्पकबाहिर हुनेलाई हुन्छ ?
–यहाँले भनेअनुसार करिब ४ लाख करदाता प्रत्यक्ष रूपमा विभागको सम्र्पकबाहिर रहेको सत्य हो । कतिले रहरमा कर फार्म भरेको भेटिएको छ, भने कोहीले अरूको नाममा फार्म खोली एक महिना कारोबार गरेर विनाजानकारी नवीकरण नगुरेको अवस्था छ । विभागले यसबारे पनि गहिरो अनुसन्धान गरेर सत्यतथ्य के हो पत्ता लगाइनेछ । नियोजित रूपमा यस्तो छली गर्नेमाथि कारबाही हुन्छ भने अञ्जानमा गर्नेलाई केही मौका दिइन्छ, तर कारबाही ऐन कानुनअनुसार सबैलाई हुन्छ ।
० त्यसो भए विभागले कसरी कारबाही अगाडि बढाएको छ ?
–विभागले को कसले कहाँको कर कार्यालयबाट आफ्नो विवरण भरेका हुन् सोही कार्यालयबाट सत्यतथ्य विवरण उठाउन निर्देशन दिएको छ । अब केही समयभित्रमा सोबारे पनि विवरण आउनेछ, विवरण र प्रतिवेदन अध्ययन गरेर विभागले कसलाई के कारबाही गर्ने चाँडै नै निर्णय गर्नेछ ।
० सुन्नमा आएको छ, ४ लाखमध्ये केही प्रतिशत ठूला व्यवसायी नै करको दायरामा नआएर अटेर गरेर बसेका छन् ?
–सम्र्पकविहीन भएकामध्ये केही ठूला व्यापारी र व्यवसायी भन्नेहरू पनि अटेर गरेर कर बुझाउन नआएको सूचना प्राप्त भएको छ । सूचनाका आधारमा विभागले पनि अनुसन्धान गरेको छ भने विभागबाटै पनि टोली खटाएर राजस्व चुहावट र छली गर्नेलाई करको दायरामा ल्याउने कार्य भइरहेको छ । कसैले पनि करको दायरबाट मुक्ति पाउन सक्दैन, त्यस्तो हुन दिने पनि छैनांै ।
० प्रसंग बदलौं, अहिले कम आय देखाई कर नतिर्ने अनि विलासी जीवन बिताउनेहरूको संख्या पनि धेरै रहेको छ, यस्तो विभागले कारबाही गर्छ त ?
– यसमा पनि विभागलगायत यसअन्तर्गतका सबै निकाय गम्भीर छन् । कम आय देखाउने तर विलासी जीवन बिताएकाहरूमाथि पनि सम्पत्ति शुद्धीकरण, राजस्व अनुसन्धान, भन्सार र आन्तरिक राजस्व विभागले विवरण संकलन गरिरहेको छ । प्राप्त केही विवरणमाथि गोप्य छानबिन भइरहेको छ भने केही नयाँ विलासी जीवन बिताउने महँगा सवारीसाधन, पौडी पोखरीसहितको निवास निर्माणलगायत अन्य विषयलाई समेत आधारमानी छानबिन गरेका छौं । यसबारे पनि विभागले चाँडै नै कर नतिर्ने तर विलासी जीवन बिताउनेमाथि कारबाही गर्नेछ ।
यस कार्यलाई सफल बनाउनकै लागि मुलुकभर साना ठूला जो कोहीले पनि कर नतिरी विलासी जीवन बिताएकाको सही सूचना प्राप्त गर्नका लागि ‘सूचना सञ्जाल गठन’ गर्न लागेको छ । यसबाट पनि कारबाही र अनुसन्धानमा थप मद्दत पुग्ने छ र विलासी जीवन बिताउनेहरू करको दायरामा आउने छन् ।
० विभागले नयाँ योजनालाई कसरी कार्यान्वयन गर्छ त ?
– हामीले करदातालाई करसम्बन्धी शिक्षा दिने, सूचना सञ्जालमार्फत सूचित गराउने भौतिक रूपमा जानकारी गराउनेलगायत आगामी भदौ १० गतेदेखि अधिकृतको नेतृत्वमा बजार अनुगमन गरिनेजस्ता कार्यक्रम तय गरेका छौं । बजार अनुगमनका क्रममा गल्ती गर्ने व्यवसायी, अन्य पेशामा आबद्ध पेशाकर्मी र विभिन्न फार्मको अनुगमन हुनेछ । विशेषगरी घरबहाल करलाई अनुगमन टोलीले ध्यान दिनेछ । यस कार्यलाई विस्तारै सबै क्षेत्रमा विस्तार गरिने योजना छ । यस योजनालाई तत्कालै कार्यान्वयन गरिनेछ ।
० निजी क्षेत्रको ठूलो लगानी रहेको मोवाइल कम्पनी ‘एनसेल’ ले समेत भन्सार छलीका सामान प्रयोग गरी करोडौं राजस्व छली गरको छ, यसमा विभागले एनसेलमाथि कस्तो कारबाही गर्छ ?
–यति ठूलो कम्पनीले नक्कली भन्सार प्रज्ञापनपत्र लिएर राजस्व छली गर्नु पहिलो त एनसेल कम्पनीलाई नै लाजमर्दो हो । तपाइँले उठाउनु भएको मुद्दा म राजस्व अनुसन्धानमा हुँदाकै हो, त्यसमा हामीले थानकोटबाट नियन्त्रणमा लिई बिगो जरिवाना गरेका छौं । फेरि गरेको भन्ने अपुष्ट सूचना आएका छन्, त्यसमा पनि हाम्रो टिम लागेको छ । जो कोहीले नियमविपरीत काम गर्छ र कर छली गर्छ भने विद्यमान ऐन कानुनभित्र रहेर कारबाही गर्ने छौं ।
० अन्तमा .......
–यहाँ एनसेलमात्र होइन, तपाइँहरूको नजरमा नपरेका व्यक्ति न सुनेका विषयमा समेत अनुसन्धान भइरहेको छ । केही दिनमा ती विषयका छली प्रकरण सार्वजनिक गर्दै जाने छौं । अनिमात्र आमसर्वसाधारणमा राजस्व विभागले सही काम गरेको महसुस हुनेछ ।